بانکداري اسلامي در شکل کنوني حدود سه دهه است که در کشورهاي اسلامي رواج پيدا نموده است. برخي از کشورها مانند مالزي، اندونزي و اردن اين نظام را در کنار نظام بانکداري متعارف بهصورت ترکيبي اجرا نمودهاند و برخي از کشورها مانند سودان و ایران مجموعه نظام بانکي خود را بطور يکپارچه به نظام بانکداري اسلامي تبديل نمودهاند.
عملیات بانکداری اسلامی در دو دهه گذشته گسترش قابل توجهی داشته است به طوری که حتی در کشورهای غیر مسلمان مانند انگلستان، که جمعیت مسلمان آنها قابل توجه است، بانکداری اسلامی در حال تبدیل شدن به ر قیبی جدی برای بانکداری متعارف است. این گسترش با سرعت ادامه دارد به طوری که سازمان بینالمللی کمیسیون اوراق بهادار پیش بینی نموده است که تا سال ۲۰۱۵ نیمی از پسانداز جمعیت مسلمان ۲/۱ تا ۶/۱ میلیاردی در نهادهای مالی اسلامی جذب خواهد شد.
مهمترین ویژگی بانکداری اسلامی آن است که بهطور کلی در هیچیک از تراکنشهای آن، عنصر بهره جایگاه ندارد و نباید داشته باشد. اما بانکداری اسلامی خیلی فراتر از یک نظام بانکی بدون بهره است. بانکداری اسلامی و نهادهای مالی اسلامی بخشی از نظام اقتصادی اسلام است که در راستای تحقق یک جامعه اسلامی وظایف معینی را فراتر از عملیات بانکی در خصوص رشد، تولید، کمک به امحاء فقر و گسترش عدالت دارد. گسترش عدالت و بهبود توزیع درآمد در جامعه یکی از وجوه تمایز مهم نظام بانکداری اسلامی است.
این بدان معنا است که در نظام بانکداری اسلامی، مبنای پرداخت وام و تسهیلات، برخورداری از تمکن مالی نیست، بلکه بنگاههای کوچک و کسانی که از وثیقه و تمکن مالی برخوردا نیستند، با رعایت حقوق سپردهگذاران، از جایگاه ویژهای در پرداخت تسهیلات برخوردارند.
نظام بانکداري بدون ربا در جمهوري اسلامي ايران، يکي از دستاوردهاي پرارزش انقلاب اسلامي است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي در بهمن ۱۳۵۷، اداره بانکها بر اساس موازين اسلامي و احکام الهي از جمله نخستین خواستهاي مردم بود. به همين سبب، پيش نويس قانون عمليات بانکي بدون ربا که توسط متخصصين مجرب و آگاهان مسايل شرعي تهيه و به مجلس تقديم شد و در دهم شهريور ماه ۱۳۶۲، به تصويب مجلس و تأييد شوراي نگهبان رسید.
آيين نامه اجرايي قانون مزبور نيز به تصويب هيأت دولت رسيد و دستورالعملهاي اجرايي مربوطه نیز به تصويب شوراي پول و اعتبار رسید و به بانکهاي سراسر کشور ابلاغ شد. به اين ترتيب نظام بانکداري بدون ربا، از اول فروردين ماه ۱۳۶۳، توسط بانکهاي کشور به مورد اجرا گذاشته شد و امروزه همه بانکهای کشور در چارچوب این نظام فعالیت میکنند.
علیرغم این رشد جهانی و سابقه ۳۵ ساله اجرای نظام بانکداری اسلامی در ایران و موفقيتهايي که نظام بانکي کشور در طراحي و اجراي قانون عمليات بانکي بدون ربا داشته است، هنوز بسیاری از استفاده کنندهگان از خدمات بانکداری اسلامی، اطلاعات محدودی راجع به ابزارها، منابع و مصارف مالی بانکداری اسلامی دارند و همچنین چالشها و مسايل متعددي در ابزارها و اجراي اين نظام وجود دارد. به همين دليل يکي از مباحث مهم در نزد کارشناسان و خبرگان دانشگاهي و اجرايي نظام بانکداري اسلامي، رفع نارساييها و توسعه ابزارها و ارتقاء روشهاي اجراي اين نظام ميباشد.
تفاوت ميان بانکداري بدون ربا و بانکداري اسلامي
در متون مالی اسلامی، بین بانکداري بدون ربا و بانکداري اسلامی تفاوت وجود دارد. در واقع، بانکداري بدون ربا، مقدمهاي بر بانکداري اسلامی است. اهمیت تشخیص این تفاوت در آن است که بانکداری اسلامی در حقیقت یک نظامی جامع بانکی اسلامی است که علاوه بر حذف ربا از عملیات بانکی (بانکداری بدون ربا)، در راستای تحقق اهداف اجرای اقتصاد اسلامی به اهدافی دیگر نیز در عملیات بانکداری بر اساس آموزههای جامع اسلام توجه دارد.
بنابراین، بانکداری بدون ربا یک گام مهم در تحقق بانکداری اسلامی است که با حذف ربا، عملیات بانکی را به عملیاتی مباح و مشروع تبدیل میکند، مانند استفاده از قراردادهای مالی مشروع قرضالحسنه و مشارکت و امثال آن. البته به سبب این که تحقق این گام مهم، یکی از مشکلترین و مهمترین مراحل اجرای بانکداری اسلامی است، اغلب به اشتباه بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی دو مفهوم یکسان تلقی میشوند، در حالی که اینطور نیست. در واقع بانک بدون ربا همان بانک سنتی است و تنها تفاوت آن با بانک ربوی در ماهیت حقوقی قراردادهای بانک است.
به عبارت دیگر، بانک بدون ربا یک موسسه انتفاعی است که از طریق قراردادهای شرعی، با سرمایه خود و منابع سپردهای، برای کسب سود ، اقدام به جمع آوری سپردهها ، دادن تسهیلات و اعتبارات و ارایه خدمات بانکی مینماید. از سوی دیگر، بانک اسلامی موسسهای انتفاعی است که برای دستیابی به اهداف نظام اقتصادی اسلام و حداکثر شدن رفاه جامعه اسلامی و در چارچوب احکام و اخلاق اقتصادی اسلام، با سرمایه خود و منابع سپردهای، به فعالیت بانکی اقدام مینماید. بنابراین، بانکداری اسلامی ویژگیهایی فراتر از بانکداری بدون ربا دارد. این ویژگیها علاوه بر غیر ربوی بودن شامل، عدالت، شفافیت، صحیح بودن قراردادها، ممنوعیت ضرر و رعایت اخلاق اقتصادی اسلام است.
* امیررضا خلیلی
مدیر روابط عمومی مؤسسه اعتباری عسکریه